Rouwen; is dat wel iets voor kinderen?

Het leven bestaat helaas niet enkel uit fijne dingen. Hoe graag we het ook anders willen, toch kan het gebeuren dat er mensen uit onze omgeving overlijden. Niet alleen wij voelen dan verdriet, ook kinderen rouwen. Hoe kun je jouw kind helpen om te gaan met een overlijden in de omgeving? Hieronder vind je een aantal nuttige tips.

Hoe vertel ik het droevige nieuws?

Een belangrijk advies: maak van de dood geen taboe. Ook al heb je er nu niet rechtstreeks mee te maken, probeer het onderwerp niet angstvallig te vermijden. Grijp regelmatig momenten aan om erover te praten, in korte gesprekjes. Vertel je kind niet dat het musje op de stoep ligt te slapen, maar probeer uit te leggen wat er echt aan de hand is. Luister goed naar de vragen van je kind. De kans is groot dat je kind het onderwerp helemaal niet zo beladen vindt als jij.

Hoe vertel je je kind dat er iemand overleden is? Zo’n gesprek is lastig. Ga het niet uit de weg en probeer niets te verbloemen. Geef ook geen lange inleiding; in die tijd zit je kind waarschijnlijk rampscenario’s te bedenken. Zeg duidelijk dat je slecht nieuws hebt en gebruik concrete bewoordingen. Gebruik je het woord “dood” of “overleden”, check dan ook even of je kind dat begrip begrijpt. Vraag wat het voor hen persoonlijk betekent.

Vraagt je kind waarom iemand gestorven is? Probeer geen angst op te wekken met een al te eenvoudige uitleg. Als je zegt dat oma zachtjes in slaap is gevallen, kunnen veel kinderen angst krijgen om te slapen. Ook angst voor bepaalde pijn, dokters, ziekenhuizen of virussen kunnen naar boven komen. Probeer de mentale verbinding te verbreken. Leg uit dat het heel zeldzaam is iemand aan iets overlijdt. Zo voorkom je paniek de volgende keer dat je kind bijvoorbeeld buikpijn heeft of iemand in de familie naar het ziekenhuis moet.

Focus op de helpers. Een eenvoudige truc om slecht nieuws een positieve kant te geven, is zoeken naar de helpers. Is er een brand in het journaal, wijs dan op de brandweer die meteen nabij was en de schade wist te beperken. Vertel over iedereen die de overledene heeft geholpen en bijgestaan. Misschien was je kind ook wel een helper? Kun je een positieve herinnering vertellen van de overledene over je kind? Maak in ieder geval duidelijk dat niemand nog meer had kunnen helpen, laat staan je kind.

Wat kan ik concreet doen?

Misschien heeft je kind helemaal geen behoefte aan een lang gesprek, soms komt dat later pas. Dan kun je ook heel concreet aan de slag. 

Maak een herinneringsdoos die je vult met herinneringen aan de overledene. Foto’s, een souvenir, woorden die herinneringen oproepen aan hem of haar, een gedicht, een kaartje… Doe hier zelf ook suggesties voor. Zet de doos de eerste weken op een goed zichtbare plaats. Merk je na enkele maanden dat je kind er niet meer zo vaak naar teruggrijpt, dan kun je de doos samen een minder zichtbare plek geven.

Ook als je kind geen zin heeft om te praten, is het goed om actief aan de slag te gaan. Zoek een activiteit die aangepast is aan de leeftijd en de interesses van je kind. Bak sterrenkoekjes, schrijf een gedicht, maak een fotocollage, haak een armbandje samen… probeer je kind iets tastbaars te geven dat troost kan bieden. Ook voor jezelf kan dit goed doen.

Geef je kind ook wat controle. Verliezen is loslaten en daar zijn mensen van nature geen kampioenen in. Welk afscheidsritueel er ook komt, zoek uit hoe je kind hier deel van kan uitmaken. Denk hierbij verder dan een tekst voorlezen tijdens een eredienst. Je kunt een (digitaal) aandenken maken voor vrienden en familie, een bloem kiezen om op de kist of bij het graf te leggen, een condoleancepagina maken op internet, muziek kiezen voor tijdens de eredienst…

Stop je eigen verdriet ook niet weg. Vertel wat je voelt en waar je aan denkt. Leg uit dat verdriet hebben oké is. Je kind noch jij moeten dit proberen op te lossen of wegstoppen voor elkaar.

Is mijn kind niet te jong om rouw te ervaren?

Je hoort wel eens “gelukkig is het kindje nog te klein om dat te merken”. Dat klopt niet. Kinderen, hoe klein of hoe groot ook, verwerken het verdwijnen van iemand uit hun leven op hun eigen manier. Het is niet omdat je aan de buitenkant ogenschijnlijk niets merkt, dat er vanbinnen in dat kinderhoofdje niet vanalles speelt.

Kinderen zijn bovendien erg gevoelig voor sfeer. Als je zelf door verdriet overmand bent, zal dat de sfeer in jullie gezin veranderen. Kinderen merken dat. Daardoor gaan ze zich wat anders dan anders gedragen. Misschien gaan ze extra hun best doen, of juist opstandig en zelfs agressief worden. Sommige kinderen proberen hun rouwende ouder(s) te sparen, en kroppen alles op. Anderen vragen zich af hoe ze zich nu moeten gedragen en willen zich stoer houden tegenover familie en vriendjes.

De manier waarop kinderen hun rouwgevoelens uiten, kan erg verschillen. Maar het verdriet is er wel degelijk.

Door hier als ouder, als omgeving, goed oog voor te hebben en te erkennen, kun je het kind al heel goed helpen.

Hieronder krijg je per leeftijd een aantal extra aandachtspunten.

Baby’s en verdriet

Een baby zal vooral reageren op het moment dat hij concrete fysieke behoeften heeft: honger, dorst, slaap, ontlasting, pijntjes… Huilen is de enige taal die baby’s hebben. Omdat ze extra gevoelig zijn voor sfeer, zal een baby echter ook huilen als hij aanvoelt dat de mensen rondom hem of haar ‘anders’ doen. Als de verzorging op een andere manier gebeurt, als er minder tijd of aandacht is, als er minder snel gereageerd wordt op de signalen van de baby.

Een baby zal dus op zich niet het verdwijnen van iemand merken, maar wel de reacties van de anderen  in zijn omgeving aanvoelen. Hoe de baby daarop reageert, kunnen we ook beschouwen als ‘rouw’: huilen, slechter eten of slapen, hangerig of humeurig zijn, …

Er is één ding waar vrijwel alle baby’s goed op reageren en dat is: knuffelen en fysieke nabijheid. Dàt, samen met een goede verzorging helpt jouw baby om het verdwijnen van iemand uit de omgeving te verwerken.

Meestal kunnen de ouders of verzorgers dat prima. Als je merkt dat je zelf overmand bent door verdriet en dat daardoor de normale zorg voor je baby te moeilijk wordt, schakel dan tijdig hulp in. Dat kan bijvoorbeeld kraamzorg zijn, of een thuiszorg, allebei van FERM. Heb je een dringende vraag dan kun je hier contact opnemen.

Peuters en kleuters en hun verdriet

Een peuter en kleuter begint al stilaan te snappen dat ‘overleden’  ‘weg’ betekent. Toch zijn ze nog te jong om het begrip ‘voor altijd’ te begrijpen. Ze merken wel dat iemand weg is, maar zullen even gemakkelijk vragen wanneer die weer terug komt.

Op deze leeftijd gaan kinderen ook nog heel onbevangen om met mensen die overleden zijn. Ze zijn er niet bang van. Terwijl ze het ene moment nog vrolijk spelen, kunnen ze het volgend moment verdrietig zijn, zelfs zonder dat ze zelf weten waarom.

Peuters en kleuters die rouwen tonen dat, net als babies, vooral in hun gedrag. Ze eten anders, slapen minder goed, kunnen agressief zijn of humeurig, of misschien juist heel veel kusjes en knuffels komen geven. Het verlangen naar nabij fysiek contact zoals op de schoot kruipen, tegen je komen aanleunen… is vaak groot.

Tegelijk zullen sommige peuters en vooral kleuters in hun schelp kruipen. Ze merken dat er iets is, dat mama, papa, familieleden… anders doen. Als er in de omgeving weinig over gevoelens gepraat wordt, zullen deze peuters ook zelf niet echt praten over wat ze voelen, voor zover ze dat zelf weten. Ze proberen om de anderen te sparen. Vaak zie je dat op het moment dat de omgeving het verlies een stuk verwerkt heeft, deze rouwgevoelens juist bij peuters en kleuters terug de kop kunnen opsteken. Daarom is het zinvol om de opvang op de hoogte te brengen als er een overlijden in de omgeving van je kind is geweest. Het helpt om gedrag te plaatsen. Begeleiders zijn op die manier ook beter voorbereid als je kind met bepaalde vragen of reacties komt.

Je kunt je peuter en kleuter al heel goed helpen door ruimte te geven voor zijn of haar verdriet. Door op hun niveau uit te leggen wat er gebeurd is, en wat je voelt (zonder belastend te zijn voor je kind) open je de deur om het ook zelf over zijn gevoelens te laten praten. Laat je niet afschrikken door het feit dat er momenten zijn dat je peuter vrolijk speelt alsof er niets aan de hand is. Of misschien spelen ze zelf wel ‘begrafenisje’. Ze kunnen ook heel praktische vragen stellen zoals of oma geen pijn voelt tijdens de crematie, of dat de kist niet stuk gaat. Het zijn allemaal manieren om te verwerken, om het een plaats te geven. Door ruimte te geven aan hun vragen en reacties en daar eerlijk (en gepast) op te antwoorden, help je hen.

Heel jonge kinderen kunnen al bij een afscheidsdienst betrokken worden als er tenminste ook aandacht is voor hen door de voorganger of priester. Als je zelf te zeer overmand bent door verdriet, is het goed om te zorgen dat iemand anders klaar staat om de zorg voor je kind tijdens de dienst over te nemen. Ook dat geeft ruimte aan de rouw van jouw peuter en kleuter.

Wetenschappelijk verantwoord

Wil je meer weten over hoe kleuters en jonge kinderen omgaan met rouw? Hier kun een helder geschreven bachelorproef over rouw bij jonge kinderen downloaden.

Ik wil dit lezen

Rouw bij jonge kinderen

Tussen de leeftijd van 5 en ongeveer 8 jaar geeft een overlijden in de omgeving veel verwarring bij kinderen. Enerzijds zitten ze nog in de zogenaamde ‘magische fase’ van sprookjes en fantasie. Anderzijds snappen ze ook al dat ‘dood’ ‘weg voor altijd’ betekent. Ze kunnen op deze leeftijd ook gemakkelijk schuldgevoel krijgen. Eigenlijk zijn kinderen tussen 5 en 8 extra kwetsbaar. Omdat ze niet als baby aanzien willen worden, zullen ze tegenover vriendjes vaak niet zoveel vertellen over wat er gebeurde en hoe ze zich voelen.

Door thuis een veilige omgeving te maken, zorg je ervoor dat je kind met zijn verdriet ergens naartoe kan. Angsten, een huilbui… rouw kan toeslaan op onverwachte momenten. Maak er dan tijd voor, ook als je aan het stofzuigen of computeren bent. Wees niet alleen alert voor vragen maar ook voor gedrag. Concentratieproblemen, slecht inslapen, nachtmerries… zijn allemaal uitingen van verdriet. Verwittig zowel de school als de naschoolse opvang: zij zullen je kind extra kunnen observeren

Door jonge kinderen aanwezig te laten zijn tijdens de afscheidsdienst, laat je hen deelnemen aan een ritueel dat hun verdriet een betere plaats kan geven. Ze zien dat nog anderen verdriet hebben, voelen zich minder alleen… Het is zeer zinvol om de priester of voorganger rechtstreeks het woord te laten richten tot de kinderen, zeker als de overledene dicht bij hen stond zoals een ouder, een grootouder, broer of zus… Daardoor worden ze ook erkend in hun verdriet.

Ervaar jijzelf moeite om je evenwicht opnieuw te vinden na een overlijden, en aandacht te geven aan je kind? Schakel dan tijdig ondersteuning in. Dat kan gaan van hulp in het huishouden voor kleine taken tot de huisarts bij aanhoudende fysieke of psychische klachten, die zal je doorverwijzen naar gepaste hulpverleners. Dat geldt natuurlijk ook voor blijvende problemen bij je kind.

Op zoek naar huishoudhulp?

Ferm biedt naast huishoudhulp, kraamzorg, kinderopvang en thuiszorg ook heel wat boeiende activiteiten, tips, bijscholingen, DIY-pakketten en een stevig netwerk aan.

Ik wil graag ondersteuning

Tieners en verdriet

Hoe ouder kinderen worden, hoe meer invloed er is van vrienden en vriendinnen. Ze willen zich nog wel eens flinker voordoen dan ze zijn, en verstoppen hun verdriet soms goed. Omdat ze volop naar hun eigen identiteit aan het zoeken zijn, laten ze gevoelens van verdriet en rouw niet toe. Het kan dan best gebeuren dat dit op een later tijdstip harder terugkomt.

Toch hebben tieners en pubers een goed besef van wat de dood betekent. Ze willen echter wegduwen dat dit ook in hun eigen omgeving kan gebeuren.

In welke mate ze ruimte maken voor hun eigen verdriet, hangt vaak af van hoe hun omgeving reageert. Spreek jij zelf over jouw verdriet, over wat dit overlijden met jou doet? Erken je de gevoelens die anderen hebben of minimaliseer je ze liever? Dit heeft allemaal impact op je tiener en puber. Rouw kun je niet in de kiem smoren of verdoezelen.

Kinderen vanaf een jaar of 10 kunnen volop bij een afscheidsdienst betrokken worden. Misschien kunnen ze er zelfs een rol in spelen, als ze dat zelf willen natuurlijk. Bij verdriet en rouw geldt: geen dwang, laat hen zelf kiezen wat ze doen en aankunnen. Erken wat ze voelen, geef er ruimte aan.

Bestaan er kinderboeken over rouw?

Je kunt over dit onderwerp heel wat lectuur vinden. Voor jezelf kun je terecht bij ‘Kinderen helpen bij verlies’ van Manu Keirse. Je vindt ook kinderboeken voor elke situatie. Samen een boekje lezen vormt misschien een mooi vertrekpunt om met je kind te praten wanneer iemand overlijdt.

Dit zijn een aantal suggesties:

• Lieve oma Pluis, Dick Bruna, Mercis Publishing B.V. (1 tot 4 jaar)
• Tot voorbij de regenboog, Kathleen Amant, HOCUS POCUS. Dit boek bevat ook tips voor ouders. (3 tot 5 jaar)
• Derk Das blijft altijd bij ons, Susan Varley, Lemniscaat (4 tot 6 jaar)
  
• Een boom vol herinneringen, Britta Teckentrup, Gottmer (4 tot 6 jaar)
  
• Ik mis papa, Kai Lüftner, Katja Gehrmann, NBD Biblion (4 tot 7 jaar)
  
• Mols Hoop, Helen van Vliet, Kristina van Remoortel, De Vier Winstreken (4 tot 7 jaar)
  
• Dat is heel wat voor een kat, Judith Viorst, Gottmer (4 tot 7 jaar)
  
• Een opa om nooit te vergeten, Bette Westera (4 tot 7 jaar)
  
• Ik had je nog zoveel willen zeggen, Martine Van Nieuwenhuyzen, Levendig Uitgever (4 tot 7 jaar)
  
• Herinneringstas, Judith van Beek, Janine Lehman, Mijn tas en ik (4 tot 12 jaar)
  
• Siens Hemel Bibi Dumon Tak, Querido (5 tot 8 jaar)
  
• Vuurtoren, Koos Meinderts (7 tot 10 jaar)
• Het geheim van het Nachtegaalbos, Lucy Strange (10 tot 12 jaar)

Tot slot

Het is duidelijk dat ook kinderen, wat hun leeftijd ook is, gevoelens van rouw en verdriet kunnen hebben.

Je kunt je kind het beste helpen door te luisteren, te kijken en te reageren. Kinderen hebben in de eerste plaats behoefte aan erkenning van hun gevoelens en aan troost door antwoord op hun vragen, door aandacht voor hun signalen. Ook een warme knuffel of samen huilen kan daarbij helpen.

Laat je altijd leiden door wat je kind zelf wil en nodig heeft, niet door wat jij wil of wat verwacht wordt.

Heb je hier vragen over? Heb je behoefte aan vorming hier rond? Bij ZorgSaam zijn er rond dit thema verschillende opleidingen. Bekijk hier het aanbod.

Zoek het klein geluk in elke dag.